Smeerwortel (Symphytum officinale)
Smeerwortelzalf wordt gemaakt van de Gewone Smeerwortel (Symphytum officinale). Deze plant behoort tot de Ruwbladigenfamilie (Boraginaceae) en groeit in Nederland en België algemeen op vochtige en voedselrijke plaatsen, zoals vochtige wegbermen en slootkanten. De bladeren en stengels zijn bedekt met ruwe haren (vandaar de familienaam) en knisperen door de aanwezigheid van silicium. Het blad is speervormig met een dikke nerf in het midden. De wortel is zwart van buiten en wit en slijmerig van binnen. De bloemen hangen in trossen aan het eind van de stengel en bestaan uit langgerekte, klokvormige kroonbuizen, die bezocht worden door veel insecten, met name hommels. De bloeitijd is van mei tot september.
Herkennen van Smeerwortel
Vroeg in het voorjaar, als de plant nog niet bloeit, kunnen de bladeren van de Gewone smeerwortel verward worden met die van de Overblijvende ossentong (Pentaglottis sempervirens). De verwarring ontstaat vooral omdat beide planten ruw behaard zijn. Overblijvende ossentong is niet inheems in Nederland en België, maar verwildert steeds vaker uit tuinen. Op de foto links zie je het verschil tussen de bladeren. De bladrand van Gewone smeerwortel is glad, die van de Overblijvende ossentong golvend geplooid. Een kenmerkend verschil is dat het blad van de laatste vaak witte puntjes heeft die enigszins boven het bladoppervlak uitsteken, als kleine stekels. Als de plant gaat bloeien is verwarring niet meer mogelijk: Gewone smeerwortel bloeit paars of wit, de bloemen van de Overblijvende ossentong zijn donkerblauw en kleiner (10 mm).
Medicinale toepassing van smeerwortelzalf
Medicinaal wordt de Gewone Smeerwortel veel ingezet. Daarvoor worden de wortels en bladeren van de plant gebruikt. De wortel wordt best geoogst in het najaar, terwijl de bladeren van de lente tot de herfst geoogst kunnen worden, liefst als de plant in bloei staat. Smeerwortel wordt vooral gebruikt bij wondbehandeling en huidaandoeningen. De allantoïne en silicium in de plant spelen een grote rol in weefselherstel. Het is erg effectief bij kneuzingen, blauwe plekken, rugpijn, spierpijn, littekens, botbreuken en reumatische aandoeningen. Gebruik het alleen op open wonden als de wond goed ontsmet is. Smeerwortel laat de wond zeer snel dichtgroeien, waardoor een infectie ingekapseld kan worden. Naast dit uitwendige gebruik kan de plant ook inwendig ingezet worden bij luchtwegklachten en infecties aan de spijsverteringsorganen, vanwege de verzachtende slijmstoffen in de plant.
Inwendig gebruik van Smeerwortel zou ik niet aanraden zonder toezicht van een erkend fytotherapeut. Smeerwortel bevat immers pyrrolizidine alkaloïden (PA’s). Deze plantenstoffen zijn niet afbreekbaar in de lever en kunnen zich daar opstapelen en op termijn leveraandoeningen zoals levercirrose of zelfs leverkanker veroorzaken. PA’s zijn chemisch gezien wateroplosbare stoffen. Dat betekent dat je ze terugvindt als je er een kruidenthee of tinctuur van maakt. Smeerwortelthee is daarom geen goed idee. De bladeren worden soms ook culinair gebruikt – want ze zijn erg lekker – maar het is vanwege de hoeveelheid PA’s niet verstandig om vaak te eten. Je gaat er niet meteen aan dood, maar op termijn is het niet gezond. Je kunt met deze informatie een eigen afweging maken of je het wilt eten of niet. Roken is immers ook niet gezond en toch zijn er heel veel mensen die de risico’s voor lief nemen. Maak vooral je eigen (weloverwogen) keuze. Ik raad het sterk af voor mensen met leveraandoeningen, proteïnedeficiëntie, een verzwakte gezondheidssituatie, medicijngebruik dat de lever kan aantasten of alcoholproblemen.
PA’s lossen niet goed op in vetten, dus als je er een kruidenolie van maakt, zitten ze er nauwelijks in. Deze kruidenolie kan je vervolgens gebruiken om een fijne, zeer effectieve zalf te maken tegen blauwe plekken, kneuzingen, spierpijn, reumatische aandoeningen en wonden. Het onderstaande recept voor smeerwortelzalf is zeer effectief tegen blauwe plekken, kneuzingen, spierpijn, reumatische aandoeningen en is ook geschikt als wondzalf. En Smeerwortelzalf zelf maken is niet moeilijk!
RECEPT: Smeerwortelzalf
Wat heb je nodig voor het maken van Smeerwortelzalf?
- 1 zalfpotje van 30 ml
- 50 g sesamolie (kan ook met olijfolie of kokosolie)
- Een paar bladeren van de Gewone Smeerwortel (of stukjes van de wortel, bij voorkeur niet tijdens de bloei uitgraven)
- 5 g bijenwas of 4 g candelillawas (vegan)
- Optioneel: 5 druppels Lavendel of Helicryse etherische olie
Aan de slag!
Pluk een paar verse bladeren van de Gewone Smeerwortel. Snijd ze in kleine stukken en stop ze in een glazen pot (vb. een jampot) samen met de sesamolie. Duw de bladeren goed onder de olie. Verwarm de pot ongeveer 48 uur au bain-marie op 40-50°C. Zeef vervolgens de bladeren uit de olie met een fijne zeef en filter het na door een koffiefilter. Dit gaat heel langzaam, dus geef de olie de tijd om er rustig doorheen te druppelen. De olie heeft een prachtige, diep donkergroene kleur. Als de olie gezeefd en gefilterd is, weeg je er 30 g van af met een keukenweegschaal. Verwarm dit samen met de was au bain-marie, tot de was gesmolten is. Dit is ongeveer bij 65°C (het smeltpunt van candelillawas is iets hoger). Laat de substantie afkoelen tot rond de 40°C. Voeg een paar druppels etherische olie toe en roer het goed door het mengsel heen. Giet het mengsel snel in een zalfpotje en laat het opstijven.
De smeerwortelzalf alleen uitwendig gebruiken! Je kunt de zalf drie maal daags dun op de blauwe plek of de wond aanbrengen. Smeer de smeerwortelzalf niet op open wonden. En wist je al dat je ook van de Goudsbloem een fantastische wondzalf kunt maken?
Meer weten?
Ben je enthousiast geworden over het gebruik van (wilde) planten voor cosmetische, medicinale en culinaire toepassingen? Je bent niet de enige! In mijn nieuwsbrief vind je regelmatig nieuwe recepten en informatie. Schrijf je meteen in om de nieuwe recepten als eerste uit te proberen en ontvang als welkomstcadeau een gratis receptenboek en toegang tot een driedelige videoserie over de oplosbaarheid van plantenstoffen.
Ervaringen met Smeerwortelzalf
Benieuwd naar ervaringen met het gebruik van Smeerwortelzalf? Lees dan eens onderstaande discussie in de online leeromgeving van de Kruidencursus Making sense(s) of herbs. Ik heb de bijdragen geanonimiseerd.
31 Reacties
Jos Debouvere
Hallo,
Dank voor de Interessante info over smeerwortelzalf. Heel leuke site en bezigheid hebt u trouwens !
Wel een opmerking bij het recept, met name bij de volgende quote : “Verwarm de pot ongeveer 48 uur au bain-marie op 40-50°C”.
48 uur ? Is dat niet wat lang om op een vuur te laten staan ? LIjkt mij in alle geval niet erg handig als je de zalf zelf thuis wil maken, en bovendien ook niet erg energiezuinig.
Kan je bijvoorbeeld de bladeren niet koud in de olie laten macereren (eventueel in de zon) als alternatief ?
Een enthousiaste plantenfan.
Scent & Spice
Bedankt voor de reactie! 48 uur op een vuur is inderdaad niet erg handig (of veilig!). Je kunt eens kijken in dit artikel (https://www.scentandspice.nl/artikelen/zonnemethode-of-au-bain-marie/) waarin ik iets dieper inga op deze materie.
Jetske
Is het ook mogelijk om de bladeren in de olie een week of zes in de vensterbank te zetten en daarna de was erbij te doen voor de zalf? Of is de olie dan niet te gebruiken. Het ruikt niet erg lekker😬
Scent & Spice
Hallo Jetske! Ja, het is zeker mogelijk om de olie in de vensterbank te laten trekken, hoewel een oven een meer constante temperatuur geeft. Ik schrijf hier meer over in dit artikel. En je hebt gelijk, Smeerwortelmaceraat ruikt inderdaad niet erg lekker.
Diana
Ik ben dol op de smeerwortel olie, maar zalf is soms wel net even makkelijker. Wil dit dus ook zeker maken. Hoelang is deze zalf houdbaar?
Scent & Spice
Hallo Diana, wat leuk dat je ook zo enthousiast bent over smeerwortel. Deze zalf is ongeveer twee jaar houdbaar. Veel succes met het maken!
Marienke Favier
Ik ben bezig smeerwortelzalf te maken van een smeerwortelsoort, die in mijn tuin woekert. Met witte of lichtblauwe bloempjes. Is deze even werkzaam als de Gewone Smeerwortel?
Groet
Marienke
Scent & Spice
Hallo Marienke,
Bedankt voor je vraag! De kruipende soort die je veel in tuinen ziet (Russische smeerwortel) bevat niet zoveel werkzame stoffen, of eigenlijk moet ik zeggen: er is niet zoveel onderzoek gedaan naar de inhoudsstoffen van deze soort. Voor Smeerwortelzalf gebruik je het best de wilde Gewone smeerwortel die je vaak aan de rand van slootjes vindt.
Janette
Hallo Nele,
Interessant jouw uitleg over de smeerwortel en de PA’s. Ik heb een vraag over de oplosbaarheid van allantoïne, overal zie ik recepten voor zalven op oliebasis. Maar lost allantoïne niet het beste op in water?
Scent & Spice
Hoi Janette! Allantoïne lost inderdaad niet het best op in olie. Het best is om een emulgator aan de olie toe te voegen, waardoor de allantoïne makkelijker in de olie oplost (dat doe ik zelf altijd). Toch lijkt het erop dat de zalf ook erg goed werkt zonder de emulgator toe te voegen. Blijkbaar spelen er nog andere stoffen (of een samenspel van stoffen) mee in het spel, naast de allantoïne. Helaas is daar nog steeds weinig over bekend.
K. A.
Hoi
Ik heb de bladeren in een pannetje met olijfolie rechtstreeks op het fornuis gekookt. Achteraf had ik pas door dat het kookproces au bain marie is…
Na een 30 tal minuten lijken de bladeren van de smeerwortel gefritureerd. De geur verraadt dit ook 🙂 Desondanks heb ik de olie gefilterd. Kan ze nog gebruikt worden om zalf te maken of is dit niet aangewezen?
Scent & Spice
Hallo Katya,
Nee, helaas is deze olie niet meer geschikt voor gebruik. Je moet de temperatuur zoveel mogelijk tussen 40 à 50 graden proberen te houden.
Tineke
Hallo
Ik gebruik ook veel castor olie en ben daar zeer tevreden over. Kan ik ook smeerwortel aan castor olie toevoegen voor nog meer rendement?
Groetjes Tineke
Scent & Spice
Dat kan zeker 🙂
Jenny
Ik had smeerwortel gevonden , wilde de bliei afwachten maar nu is er gemaaid en de smeerwortel is weg , wortel zal er nog wel zijn , maar komt t nog op dat ik weet waar de wortel zit en is dd wortel nog bruikbaar ?
Bvd jenny
Scent & Spice
Hallo Jenny,
Sorry voor het late antwoord, ik had je reactie even gemist. De Smeerwortel zal dit jaar waarschijnlijk wel weer op dezelfde plek opkomen, het is een erg sterke plant. De wortel is zeker nog bruikbaar.
Vredeveld Everdina
Het is de kiezellzuur in de smeerwortel, die zeker meewerkt bij genezing, want om wonden te genezen stuurt het lichaam kiezellzuur er naartoe. Voor de verwarming van 48 uur kan je het in een jam potje, in een pannetje met water op een theelichtjes zetten, wel af en toe koud of warm water toevoegen om de juiste temperatuur te behouden, of misschien op de juiste temperatuur tussen 40 en 50 gr. In een theemuts plaatsen? Ik doe maar een voorstel, maar zou kunnen werken denk ik.
Scent & Spice
Dank je wel voor de toevoegingen! Kiezelzuur is zeker belangrijk bij wondgenezing 🙂
Lara
Hallo, ik ben op zoek naar smeerwortelzalf op basis van adeps suillus. Wat is uw aanbeveling? Ik kreeg het advies om de blauwe plekken te verwijderen…
Scent & Spice
Hallo Lara. Ik verkoop zelf geen producten dus daar kan ik je helaas niet mee helpen. Adeps suillus is varkensreuzel, dat werd vroeger veel gebruikt als basis voor zalven omdat het smeltpunt in de buurt van de lichaamstemperatuur ligt en lang houdbaar is. Zelf gebruik ik kokosolie, omdat het smeltpunt en de bewaarbaarheid vergelijkbaar zijn, terwijl het tegenwoordig makkelijk verkrijgbaar is en er geen dieren voor geslacht hoeven te worden. Bovendien vind ik de geur aangenamer.
Emma
Hallo,
even een gedachte over het onderwerp… Dieren worden niet gedood voor het gebruik van Adeps suillus, het is een bijproduct dat alleen zou worden weggegooid. Varkens worden gedood voor vlees en huid, de anderen zouden anders naar de verbrandingsoven gaan, wat jammer zou zijn. Voor mij is adeps suillus de nummer één basis in kruidenzalven – Goudsbloemzalf, Smeerwortelzalf, Hennepzalf, Agrimoniezalf, Propoliszalf… Ik denk dat de opname beter is dan bij plantaardige oliën.
Bertha
Ik ben in verwarring. Ik lees in voor mij zeer betrouwbare bronnen dat allantoïne niet oplosbaar is in olie. Toch macereer jij wel op olie. Wat moet ik nu geloven? En de mensen die zeggen dat ze er baat bij hebben, is dat dan werking als placebo?
Scent & Spice
Hallo Bertha, bedankt voor je reactie!
Allantoïne lost het meest efficiënt op in heet water, maar dan worden ook de PA’s mee opgelost. Daarom wordt meestal gekozen voor een vetbereiding. Zo vermijdt je de PA’s. De allantoïne wordt daarin minder efficiënt opgenomen. Je kunt een emulgator toepassen om de allantoïne beter te laten oplossen in olie, maar dan lossen ook de PA’s weer beter op. Het feit is dat smeerwortelzalf enorm goed werkt, ondanks dat de oplosbaarheid van allantoïne in olie niet optimaal is. Hoe dat precies komt is één van de mysteries die te wijten is aan gebrek aan onderzoek. Het komt zeer waarschijnlijk omdat er naast allantoïne nog andere stoffen in zitten die goed werken, of een combinatie van stoffen die een synergie vormen en juist samen heel goed werken.
Monique
Goedendag. Ik heb de bladeren au bain marie verwarmd in de olie. Nu heb ik meer olie dan potjes. Kan ik de resterende olie tot een later moment bewaren om nogmaals een batch te maken en zo ja, hoe lang kan ik die olie dan nog bewaren?
Scent & Spice
Dat zou ik niet doen,de olie wordt redelijk snel slecht. Je zou het eventueel in zeep kunnen verwerken, dat doe ik zelf ook als ik olie over heb.
Loes van der Meer
Ik heb ook een vraag! Ik wil deze zalf gaan maken. Allereerst dus ontzettend dank voor het recept.
Ik heb gedroogde smeerwortel gekocht. Is dit even effectief om zalf mee te maken? Ik verneem het graag. Dank alvast!
Scent & Spice
Ja hoor, dat kun je prima gebruiken! Succes met het maken van de zalf!
Henny van Roon
Hoi
Ik wil smeerwortelzalf maken van wortels van de smeerwortel, deze wortel is zwart van buiten en wit van binnen, moet ik de schors schillen?
bij de dikke moederwortel zit zwart spul in het midden, moet ik dat ook wegsnijden?
alvast bedankt
groetjes
Henny
Scent & Spice
Hallo Henny. Je hoeft de wortel niet te schillen. Wat betreft het zwarte spul in het midden, weet ik niet goed wat je bedoelt. Als het lijkt op schimmel of iets dergelijks: wegsnijden of niet gebruiken.
Piet van Beek
In mijn grote moestuin in Maarssen heb ik het hele jaar door veel smeerwortel. Voor groenbemesting (kalium) en ook voor crème.
Beschikbaar voor wie wil.
Scent & Spice
Bedankt voor het aanbod, Piet!