Determineren kun je leren

In het voorjaar kleuren sommige bermen en velden geel met miljoenen gele bloemen. Een veldje dat enkele dagen daarvoor slechts uit fris groen gras leek te bestaan, staat plotseling vol met goudgele pluimen van meer dan een meter hoog. De planten groeien als spreekwoordelijke kool, en dat is niet vreemd want deze bloemen komen uit diezelfde familie. Het zijn kruisbloemigen (Cruciferae of Brassicaceae). Alle soorten binnen deze familie hebben vier kroonbladeren die, zoals je al geraden had, in een kruisvorm gerangschikt staan. Ze komen vaak zo massaal voor, dat het wat imponerend kan zijn om ze te determineren.

Sommige plantenliefhebbers hebben een haat-liefdeverhouding met deze massaal bloeiende gele kruisbloemigen, omdat ze op het eerste gezicht lastig uit elkaar te houden zijn. Voor het determineren van gele kruisbloemigen kun en moet je eigenlijk al je zintuigen gebruiken. Ruikt het gekneusde blad sterk naar Rucola? Dan weet je het meteen, het is Grote zandkool. Omsluiten de bladeren de stengel? Dan denk je aan Koolzaad of Raapzaad. Voel je een duidelijke beharing op stengel en bladeren? Dan is het waarschijnlijk Herik, Knopherik of Zwarte mosterd.

Veel kruisbloemigen worden verbouwd als cultuurgewas of tuinplant. Het komt vaak voor dat deze zaden in de natuur ontkiemen en verwilderen. Vooral bij gele kruisbloemigen is dit belangrijk om te weten, omdat van sommige soorten talloze variëteiten en rassen bestaan die soms (enkele) kenmerken hebben van een andere soort. Zo is het onderscheid tussen Koolzaad en Raapzaad in de praktijk niet altijd zo duidelijk als in het onderstaande overzicht.

Het verschil tussen Koolzaad en Raapzaad

Zijn de bladeren onbehaard en deels of geheel stengelomvattend? Dan is het waarschijnlijk Koolzaad (Brassica napus) of Raapzaad (Brassica rapa). Beide soorten bloeien tussen april en augustus en worden grootschalig op akkers verbouwd, waarbij ook wel eens zaden in de natuur terecht komen. Raapzaad wordt in Nederland en België verbouwd voor de oliehoudende zaden en de wortels (als veevoer), Koolzaad wordt alleen voor de zaden verbouwd. Wat zijn de duidelijkste verschillen?

Een ander verschil is de stand van de bloemknoppen ten opzichte van de geopende bloemen:

Een ezelsbruggetje dat je hier kunt gebruiken is dat rapen ONDER de grond groeien, en kolen BOVEN de grond.

Een laatste verschil is dat de stengels (die overigens bij beide soorten rond zijn), bij Raapzaad soms een paarsachtige gloed kunnen hebben.

Het verschil tussen Herik en Knopherik

Zijn de bladeren ruw behaard en de bladrand getand zoals hierboven? Dan heb je te maken met Herik (Sinapis arvensis) of Knopherik (Raphanus raphanistrum).

Knopherik bloeit tussen juni en augustus, Herik tussen mei en september. Het duidelijkste verschil tussen deze twee soorten zit hem in de vorm van de vruchtjes (de hauwtjes) waarin de zaden zitten. Een ander verschil (dat op foto's niet zo goed zichtbaar is), is de vorm van de stengel. Bij Herik is deze rond, bij Knopherik meestal kantig. De bladeren van Herik zijn over het algemeen donkerder dan die van Knopherik. Herik wordt ook wel "wilde mosterd" genoemd. De zaden smaken enigszins naar mosterdzaad, maar zijn niet erg lekker.

Zwarte mosterd

Zijn de bladeren behaard maar is de bladrand gelobd (zonder scherpe punten), dan heb je waarschijnlijk een Zwarte mosterd (Brassica nigra) te pakken.

Zwarte mosterd is een wijdvertakte, bossige plant. Een belangrijk kenmerk is dat de vruchten (de hauwtjes) tegen de stengel aangedrukt zitten. In de uiterwaarden van de grote rivieren kan de Zwarte mosterd massaal voorkomen. Zwarte mosterd bloeit meestal iets later dan de andere soorten, tussen juni en september. De soort wordt soms verward met de Witte mosterd (Brassica alba) (die overigens ook wel Gele mosterd genoemd wordt, duidelijker kunnen we het niet maken). Deze laatste soort wordt veelal als groenbemester ingezaaid. Witte mosterd krijgt daarom meestal niet de kans om te gaan bloeien, omdat het in de herfst wordt ingezaaid en in het voorjaar wordt ondergeploegd. Hiermee wordt de bodem beschermd tegen uitspoeling en wordt er organische stof in de grond gebracht.

En hoe zit het met Grote zandkool?

Grote zandkool is vanwege de kenmerkende geur en smaak een geval apart. Voor een voorbeeld van de bladeren kun je bijvoorbeeld in het koelschap van de groenteafdeling van je supermarkt kijken. Veel zakjes rucola zijn gevuld met bladeren van Grote zandkool en daarmee ken je ook het belangrijkste onderscheid: een kenmerkende scherpe geur en smaak die je nooit zult vergeten. Voor de volledigheid een paar foto's, want ook de vorm van de bladeren is erg kenmerkend:

Dit overzicht is verre van volledig. Er zijn nog veel meer kruisbloemigen met gele bloemen die in het wild in Nederland en België voorkomen, zoals Muurbloem, Wilde kool, verschillende soorten Barbarakruid en Grote hardvrucht. Geen van deze soorten zul je echter zo algemeen tegenkomen als de bovengenoemde soorten. Zo groeit de Wilde kool (Brassica oleracea) uitsluitend op stenige dijken aan de Noordzee- en Waddenkust en groeit de Muurbloem op oude, verweerde muren van kerkhoven en kloosters. Ook de verschillende soorten Barbarakruid en Grote hardvrucht komen in het wild voor, maar zullen zelden zo massaal bloeien als bovengenoemde soorten.

Trek de stoute schoenen aan als je de volgende keer verrast wordt door een veld goudgele pracht. Op het internet kun je verschillende overzichten vinden om deze planten te determineren, dus als je er niet uit komt met deze samenvatting, kun je elders zeker meer informatie vinden. Het is niet zo imponerend als het lijkt!